Sự tích sông cửu long

Thờ Ông Cọp sống đình thần Xà Phiên (Long Mỹ – Hậu Giang) trong “Lai lịch địa danh Xà Phiên”. Ảnh: DUY KHÔI

Truyện dân gian về địa điểm là thể một số loại của truyện dân gian nhằm mục tiêu giải thích nguồn gốc và ý nghĩa sâu sắc của địa danh; qua đó phản ánh trung tâm tư, tình yêu và cảm hứng thẩm mỹ của tác giả dân gian về vùng đất mà họ sinh sống. Truyện dân gian về địa danh ở vùng châu thổ Cửu Long mang đậm tính lúc này thời khẩn hoang:

“Chèo ghe sợ sấu gặm chưnXuống sông sợ hãi đỉa, lên rừng hại ma”

Một số công trình phân tích về ĐBSCL xưa và hệ thống văn học dân gian của vùng khu đất này đều có khá nhiều truyện dân gian về địa danh. Trong đó trông rất nổi bật nhất là: “Nghìn năm bia miệng”, “Nam kỳ ráng sự”, “Giai thoại dân gian Đồng Tháp Mười”, “Huyền thoại miệt vườn”, bộ sách những tỉnh, thành Nam bộ xưa của học mang Huỳnh Minh... Những bước đầu thống kê có gần 200 địa danh được giải thích bằng những câu chuyện kể, giai thoại hoặc truyền thuyết. Cần yếu và không cần biết cách giải lý ấy bao gồm hợp lý, đúng mực hay không mà quan trọng là phần đông tình cảm, hiện thực cuộc sống đời thường mà bạn xưa gởi gắm qua những câu chuyện sinh động.

* * *

Truyện dân gian về địa điểm ở ĐBSCL đa phần xoay quanh 3 nội dung: bội phản ánh đặc trưng cảnh quan vùng khu đất mới; ca tụng công trạng, phẩm chất, nghĩa cử cao đẹp nhất trong đời sống của người dân vùng ĐBSCL và mảng nội dung thể hiện tính cách, đặc điểm và nét văn hóa của vùng đất cùng con fan ĐBSCL.

Những cư dân thứ nhất của vùng ĐBSCL số đông là dân “tứ chiếng” trường đoản cú miền quanh đó vào. Thời đó vùng đất bắt đầu là hầu như cánh đồng “khỉ ho cò gáy”, phần lớn “cánh đồng chó ngáp”, cùng với số dân cư ít ỏi. Người dân thường gởi gắm vào thương hiệu đất, tên xóm như: Bàu Sen, kênh Tàu Khô, làng mạc Cây Da, Bến Bàu... “Trước đây, bội bạc Liêu chỉ là một trong những vùng đất hoang vu, vắng vẻ chưa có bóng người, chưa xuất hiện địa danh” (Sự tích địa điểm Bạc Liêu); “Thuở xưa, địa phận giá chỉ Rai ngày này là một vùng đất không có nhà cửa, không bạn sinh sống” (Sự tích địa gianh giá Rai) tốt “Thuở ấy, U Minh còn hoang vu lắm. Thú rừng chuyển động thị thường xuyên ngày cũng như đêm. Bên dưới sông sấu lội lềnh khênh. Bên trên bờ cọp gầm rống gớm hồn. Chẳng mấy ai dám léo hánh đến” (Sự tích rạch Mồ Thị Cư)... Có thể thấy, địa điểm được đặt theo đa số gì mà bạn mới đặt chân tới “tận mục sở thị”. Ví dụ điển hình địa gianh giá Rai, giá Râm (huyện giá chỉ Rai, tỉnh bạc tình Liêu) được giải thích rằng: Ngày trước, đấy là vùng đất hoang vu, không đơn vị cửa, không bạn sinh sống. Trong vùng gồm loại cây giá (loại cây thân gỗ, tán cao) mọc lai rai khắp những đầm lầy. Gồm đôi ba mái ấm gia đình lại trên đây lập nghiệp. Khách tương hỗ thấy vậy bèn hỏi: “Xóm gì đây?”. Tín đồ trong xã mù tịt, nói đùa: “Thì là xóm... Giá bán lai rai!”. Lâu ngày, người ta điện thoại tư vấn trại là giá chỉ Rai. Đối lại, từ thời điểm cách đây chừng 4 cây số bao gồm một làng mạc cây giá chỉ mọc rậm rạp, tín đồ ta điện thoại tư vấn là giá bán Râm...

Những lưu lại dân đến đây còn phải đương đầu với biết bao thử thách khắc nghiệt: dịch bệnh, thú dữ, thiên tai, hạn hán... Điều đó được truyện dân gian phản ảnh sinh động: “Vào năm Canh Thìn (1820) tại buôn bản Mỹ Trà, dân bọn chúng bị dịch bệnh tả bị tiêu diệt nhiều. Ngày nào cũng có thể có năm bảy người, bao gồm khi mười người, có tương đối nhiều gia đình bị tiêu diệt gần hết” (“Gốc tích địa danh Cao Lãnh”) hay: “Năm ấy hạn hán kéo dài, ròng chảy mấy tháng hè trời không đổ một cơn mưa. Những khe suối cạn khô...” (Sự tích núi Bà Đội Om – An Giang). Dẫu trong trận đánh với vạn vật thiên nhiên có phần đa con bạn đã té xuống nhưng mà họ vẫn kiên gan bám trụ, chế tạo ra dựng cuộc sống đời thường nơi vùng đất mới.

* * *

Ở nội dung ca tụng công đức, trí tuệ của những bậc chi phí nhân thời khai khẩn, truyện dân gian về địa điểm ĐBSCL thể hiện đạo lý “Uống nước lưu giữ nguồn” bao gồm từ nghìn đời của dân tộc. Những địa danh đặt theo cách này như “những tấm bia lịch sử hào hùng bằng ngôn ngữ” mang ý nghĩa nhân văn và giáo dục. Đây cũng là văn bản có số lượng lớn tuyệt nhất trong truyện dân gian về địa danh. Đa phần các địa danh được đặt theo xúc cảm này đông đảo lấy thương hiệu nhân trang bị hoặc sự khiếu nại có tương quan như: Ngã cha Ông Trạch, chợ Phó Sinh, rạch Bà Cường, quẹo Bà Muồng, rạch Mồ Thị Cư, ước Hương Lễ... Như sự tích mong Hương Lễ nhắc về ông mùi hương Lễ hay có tác dụng phước: thấy cây mong gập ghềnh, chật bé là ông liền đổ tiền xây cầu mới; thấy tuyến đường làng sình lầy ông mang đến đắp con đường mới, cài đá xanh lót từng phiến dài; phía trong sở ruộng của ông, ông đào một chiếc ao rộng rộng nửa mẫu đựng nước ngọt cho dân bọn chúng dùng.... Lưu giữ ơn ông, người ta đặt cho một trong những chiếc cầu mà ông gây ra là ước Hương Lễ. Hay mặc dù chỉ là một khách phương xa nhưng mặc nghe tin dân buôn bản Phú Nhuận (Cai Lậy - tiền Giang) bị nạn rắn dữ hoành hành thì ông thầy rắn phương xa không ngần ngại ra tay tương hỗ dẫu biết là sẽ chết. Nghĩa cử ấy được tín đồ đời khắc ghi và call tên bé rạch bên gần đó là rạch cái Rắn (“Sự tích rạch mẫu Rắn”)...

Xem thêm:

Bên cạnh kia là đầy đủ địa danh, tên cái kinh bé rạch gắn sát với tăm tiếng của những hero trong cuộc chiến đảm bảo an toàn quê mùi hương xứ sở. Ngấm sâu trong số những truyện kể giải thích địa danh là những mẩu truyện cảm động, những bài học kinh nghiệm nhớ đời. Trong những số đó có chuyện đề cập về Bà Bầy, một người thiếu phụ kiên cường, gan dạ đã mở mặt đường tắt trong vườn cửa cau để nghĩa quân tiến quân tránh sự kiểm soát của giặc. Chuyện bại lộ, thực dân Pháp bắt bà tra khảo dã man dẫu vậy bà tuyệt vời nhất không hé răng. Chúng nuốm phiên cưỡng bức bà cho tới chết. Ngã bố Cần Lố được mang tên là vàm Bà bạn bè để ghi nhớ câu chuyện thương vai trung phong ấy (“Sự tích vàm Bà Bầy”).

* * *

Đến cùng với truyện dân gian về địa điểm ở ĐBSCL là mang lại với những nét xin xắn văn hóa, thuần phong mỹ tục truyền thống xuất sắc đẹp của vùng đất cùng con fan nơi đây. Giữa ngổn ngang hiểm nguy gian khổ, tính biện pháp nghĩa hiệp, khí khái và phiên bản lĩnh, gan dạ của bạn đồng bằng lại càng lộ rõ:

“Trời sinh cây cứng lá daiGió lay mang gió chiều ai không chiều”

Trong cuốn “Đất Gia Định xưa”, nhà văn sơn Nam nhận xét: “Những người đi đầu đi khai phá rừng rậm hay có tác dụng nghề tiều phu, khi chạm chán thú dữ siêu tỉnh táo khuyết và can đảm. Chúng ta dùng thông minh và sức mạnh để tiến công đuổi ác thú, buộc chúng yêu cầu khuất phục bé người. Đó là phần nhiều kỳ công thật vĩ đại” (trang 77). Dẫu biết gặp rất nhiều gian nan nhưng chúng ta vẫn tiên phong “khai tô phá thạch” không chỉ có vì phiên bản thân mà cho những người cùng chung cảnh ngộ.

Nhân thứ trong truyện là những người dân sống nghĩa tình, biết hy sinh vì fan khác, biểu đạt lối sống xã hội “tối lửa tắt đèn”. Mẫu tín đồ như bác bỏ Năm Hưng vào “Sự tích rạch Trâu Trắng” là 1 điển hình: “Lối thôn ai có vấn đề gì nguy hiểm lúc tối lửa tắt đèn, bác bỏ đều không còn lòng giúp đỡ”. Còn vào truyện “Bưng Sấu Hì” miêu tả: Khi gặp mặt nạn tín đồ dân chỉ cần đánh mõ mong cứu, ngay lập tức lập tức: “Hàng làng mạc chạy đến, rồi kẻ đuốc, fan chĩa ba, mác vót chạy vào rừng, về phía vạc ra tiếng kêu”. Những người dân mới đến hầu hết cùng khổ, câu kết để có cuộc sống thường ngày tốt đẹp nhất vừa là bản tính, vừa là yêu mong ở vùng khu đất này. Thậm chí:

“Lao xao sóng bủa dưới lùmThò tay vớt chúng ta chết chìm cũng ưng”

Truyện dân gian về địa danh ca ngợi những nhỏ người chấp nhận hy sinh nhằm đổi mang sự bình yên cho cùng đồng. Chủ yếu những ân tình đã góp nâng đỡ ý thức người lao rượu cồn vượt qua bao cạnh tranh của công cuộc gây ra và bảo đảm xóm làng.

Truyện dân gian về địa danh ở ĐBSCL không có những nhân đồ thần linh, kỳ ảo như: Tiên, Bụt, Thần Thánh cũng không tồn tại công chúa, hoàng tử, mọi ngôi hoàng cung sơn son thếp vàng mà lại là hầu như con người lao động bình dị, chơn hóa học với lối sống, lối cân nhắc hồn hậu, nhân văn. Bối cảnh truyện là rất nhiều cánh đồng, kinh rạch thuở khai hoang vùng đất ĐBSCL. Bởi vậy mà truyện trở bắt buộc gần gũi, thân ở trong với những ai đã từng gắn thêm bó với mảnh đất này.

* * *

ĐBSCL đang trở nên tân tiến từng ngày. Quang cảnh hoang sơ, vệ sinh sậy, rừng rậm của thuở đầu khai thác giờ đang là gần như ruộng lúa trĩu bông, đều mảnh vườn cửa sum suê trái chín. Mày mò mảng truyện dân gian về địa điểm như một cách “ôn gắng tri tân”, ghi nhớ công phu tiền nhân thời mở đất, giúp thế hệ hôm nay biết trân quý phần đa gì ông phụ thân đã nuốm công nhỏ xíu dựng.

Những mẩu truyện về địa danh như mạch nước ngầm vẫn lặng lẽ chảy suốt chiều dài lịch sử vẻ vang của vùng khu đất này, đóng góp phần khơi dậy những nét xin xắn văn hóa, đậm đà bản sắc dân tộc.